Samsun Mater Dolorosa Katolik Kilisesi, Samsun’da mimarisi korunmuş ve işlevselliğini kaybetmemiş tek kilise olması sebebiyle görülmesi gereken nadir yapılardan bir tanesidir. Roma Katolik Kilisesi‘ne bağlı olarak hizmet veren kilise, günümüzde sit alanı olarak tescillenmiş ve koruma altına alınmıştır.
Kilisenin tarihi Gürcistan’da ikamet eden 8 İtalyan asıllı Kapusen rahibi ve Hristiyan ailenin, yaşadıkları bölgeyi terk etmek zorunda kalmaları ve yolculukları sırasında Samsuna gelmeleri ile başlamaktadır. Uzun yıllardır bölgede ticaret faaliyetlerini sürdüren Fransiskenlerin bölgedeki varlığı ve Fransız Katolik Okulu’nun bulunması sebebiyle Fransiskenlerin bir kolu olan Kapuçin Rahipleri de Samsun’a yerleşmişlerdir. Söz konusu Kapuçin Rahipleri’nin o dönemle ilgili anlatılarında şehirde kilisesi olmayan çok sayıdaki Latin Hristiyanın varlığından bahsedilir. Bu nedenle 1851 yılında ahşaptan yapılma bir kilise ve konutun inşası ile ilgili bahis geçmektedir.
Kilisenin İnşası
1876 yılında V. Murat burada bulunan gayrimüslimlerin ihtiyaçlarını gözeterek, devlet eliyle bir kilise inşa edilmesini emreder. 1885 yılında tamamlanan kilisenin yanına sonrasında bir manastır ve Hristiyan aileler için lojman eklemeleri yapılmıştır. İbadetlerini özgürce gerçekleştiren Hristiyan cemaat, 1913 yılı sonrası Jön Türkler kiliseyi işgal etmiş ve ellerinden ikamet alanları alınarak, kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaya başlamıştır. Kilise ve cemaati üzerine gerçekleştirilen baskılar uzun yıllar devam etmiştir. Yıkılmaya yüz tutan kilise virane bırakılmış, baskılarında eklenmesi üzerine şehirdeki Hristiyan nüfusunda da giderek azalma yaşanmıştır.
Cumhuriyetin ilanı sonrası ibadete devam edilse de, 1976 Yılında dönemin Belediye Başkanı Vehbi Gül tarafından kilisenin yıkılması için talimat çıkarılmış ve bu alana park yapılması istemiştir. Konu uluslararası gündeme taşınmış Papalık Elçisi ve İtalyan Konsolosluğu’nun göstermiş olduğu tepki sonucu mevcut değer koruma altına alınmıştır. 1998 yılında Anadolu Kiliseleri Baş Sorumlusu Peder Ruggero Franceschini, kilisenin yenilenmesine yönelik karar çıkartarak, inşası ardından gerçekleştirilen ilk büyük restore çalışmaları gerçekleştirilmiştir.
Kilisenin kurulumundan günümüze kadar yapısal birçok eklemeler gerçekleştirildiği görülmektedir. Bunlar dönem dönem yapının çekilmiş fotoğraflarından izlenebilmektedir. Çekilen ilk fotoğraflardan biri, 1903 yılındaki kilise önünde gerçekleştirilen bir törenin kartpostal üzerindeki görselidir. Görselde kırma çatılı ve iki katlı papaz ikamet alanının bulunduğu, ancak çan kulesinin yer almadığı görülür. İlerleyen evrelerde yapıdan bağımsız ikame alanları ve misafirhane arasına konumlandırılan bir çan kulesinin varlığıyla karşılaşılır. İç düzende ise sütun ayaklarının üst locayı da taşıdığı ahşap bir bölme naostan ayrılmıştır. Tek nefli olan kilisenin apsisi içerisinde dairesel şekilde bir kubbe yer alır.
