by samsuntarihiSamsun deniz hamamları, Samsun’un hem şehir bayındırlığı hem de kültür tarihi açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Türkiye’de Deniz hamamlarının ortaya çıkışında Samsun’undaki inşası öncesinde nerelerde başlangıç gösterdiğine değinmek gerekir. Bu bilgiler özellikle geçmiş dönem Osmanlı kayıtlarında ve XVII. yüzyılın ünlü gezgini Evliya Çelebi’nin, İstanbul’daki hamamları sıralarken genellikle kaptanlara mahsus deniz hamamının varlığından bahsettiği notlardan bilinmektedir.
Türkiye’de Deniz Hamamlarının Ortaya Çıkışı
Ayrıca şehirdeki temâşâgâh ve meydanları sayarken Langa Kapusu Meydanı ve Langa deniz hamamına da değinir. Evliya Çelebi, bununla da yetinmez; Eyüp’teki deniz hamamı mesiresini şu şekilde anlatır:” “Yine kayıklar ile cümle ehibbâ her cum’a günleri bu Eyüb şehri önündeki cezireler mabeynindeki haliçlere girüp cümle ‘aşıkân-ı ma’şukân-ı müştâkân bilâ vasıta birbirlerine der-agûş edüp felekten kâm alup deniz mâlikleri gibi adem melekleri nilgûn futa ile şinâverlik iderler ve her cezirelerin çemenzârlarında 6 ayş u nûş idüp gam-ı dünyayı ferâmûş edüp sohbet-i hasıl-hâs iderler. Bu cây-ı müferrih dahi bir diyâra mahsus değildir, illâ şehr-i Eyyub’a mahsûsdur.” “Evliya Çelebi’nin bu kayıtlarından Osmanlı deniz hamamlarının XVII. yüzyıldan önce dahi sosyal hayatın bir parçası olduğu anlaşılmaktadır.”
Ayrıca 1197/1781 tarihli belgeye göre, İstanbul’da Davud Paşa iskelesi yakınlarında bir deniz hamamı çeşmesinin bulunduğu belirtilmektedir. Bu, Davud Paşa İskelesi civarında XVIII. yüzyılda bir deniz hamamının mevcut olduğuna işaret etmektedir. Reşad Ekrem Koçu ise 1826-1850 yılları arasında İstanbul’da üç hamamın bulunduğunu, bunlardan en eskisinin Çardak iskelesinde, diğerlerinin ise Salı Pazarı ve Kumkapı’da olduğunu işaret edilmiştir.”
Osmanlı arşivinde bulunan başka bir belgeye göre, 1829 yılında İzmir’de Mütesellim Tahir Paşa’nın izniyle birden fazla deniz hamamının yapıldığını görülmektedir. Bu hamamlar, İzmir’deki hastaneye gelir sağlamak amacıyla Hariciye eski katibi Emin Efendi tarafından yaptırılmıştır. Ancak, uzun bir süre işletilen deniz hamamları, Redif Miralayı Hacı Reşid Bey’in emriyle mahkeme kararı olmaksızın yıkılmıştır.
“Osmanlı Devleti’nde, batılılaşmanın getirdiği sosyal değişimlerin deniz hamamlarının artmasında etkili olduğu, hatta çoğu zaman, deniz hamamlarının Avrupa’daki yenilikleri daha hızlı benimseyen yoğun gayrimüslim nüfusun yaşadığı bölgelerde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu hamamların inşası ve işletmesinde de sıklıkla gayrimüslimlerin rol aldığı bilinmektedir.
12 Mart 1847 tarihli Şurâ-yı Bahri kararına göre, o dönemde Haliç kıyısındaki Tersane-i Amire’de iki deniz hamamının bulunduğu ve bir gayrimüslim vatandaşın Karaköy ayağında açmayı düşündüğü üçüncü deniz hamamının deniz trafiğini engelleyeceği gerekçesiyle farklı bir yerde yapılmasına izin verildiği öğrenilmektedir.”
Samsun Deniz Hamamlarının Ortaya Çıkışı
Cumhuriyetin ilk yıllarında, şehirdeki belediye faaliyetleri, dönemin yenilikçi yerel yönetim anlayışıyla doğru orantılıydı. Samsun Belediyesi, 1923 yılı itibarıyla şehir genelinde özel teşebbüslerin kuracağı işletmelere destek sağladı.
Bu kapsamda, Samsun’da ikamet eden Rus mültecilerinden Bekir oğlu Paşa Bey’in deniz hamamı kurma talebi, belediye meclisinin 23 Mart 1923 tarihli toplantısında kabul edildi. Plajın, Eski Gazhane ve Yeni Gazhane iskeleleri arasındaki alanda açılmasına karar verildi.
Ayrıca, deniz hamamı yapacak girişimcilerin Samsun Belediyesi‘ne bir defaya mahsus 10 lira tesis masrafı ve aylık 10 lira kira ücreti ödeyecekleri belirtildi. Ancak, bu şartları karşılayacak başvuruların az olması sebebiyle, belediye deniz hamamı projesini kendisi üstlendi. Aynı yıl içinde, Eski Gazhane ve Yeni Gazhane arasında deniz hamamının inşasına başlandı. 18 Haziran 1923 tarihinde inşaat tamamlandı. Bu proje için belediye bütçesinden “Emlak ve Akar Masârıf-ı Tamiriyyesi” tertibinden 33.566 kuruş harcandı.
Belediyenin deniz hamamı projesi, erkeklerin yanı sıra kadınların da aynı sosyal ortamda bulunmasını amaçlamaktaydı. Bu girişimin kadınları sosyal hayata kazandırmaya yönelik olduğu açıkça görülmektedir.
Tesisin hizmete açılmasının, Samsun genelinde olumsuz bir tepkiye yol açtığını gösteren herhangi bir kanıta rastlanmamıştır. Deniz hamamının şehir genelinde ciddi bir tepkiyle karşılaşılmamasının nedeni muhtemelen daha çok erkekler tarafından kullanılmasından kaynaklanmış olabilir.
Bununla birlikte, Samsun’daki Rum ve diğer etnik grupların nüfus hareketleri göz önünde bulundurulduğunda, belediyenin bu tesisi yapma amacının daha çok merkezdeki Müslüman nüfustan ziyade gayrimüslim nüfusa yönelik olduğu ve gelir elde etmek istediği yorumuna ulaşılabilir. Deniz hamamlarının açılmasına dair faaliyetler sadece 1920’li yıllarla sınırlı kalmamıştır. Belediye, bu yöndeki çalışmalarına 1930’lu yıllarda da devam etmiştir.
Günümüzde bu gelenek ne yazık ki devam etmemektedir. Bunun sebeplerinden bazıları dönemsel sosyo-kültürel yapının zamanla değişimi, şehir planlamasının büyümesi ve değişimi, deniz içi aktivitelerinin farklı etkinlikler üzerinden gerçekleştirilmesi gibi sonuçların oluşturduğu söylenebilir.
Kaynakça
- Karakartal, Y., (2023), “Samsun belediye tarihi üzerine bir inceleme”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon
- Beyoğlu, S., (2024), “Osmanlı Deniz Hamamları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, Sayı 5, , s.53-73., İstanbul
- Köse, O., (2014), “Gelenekten Moderniteye Samsun”, Canik Belediyesi Kültür Yayınları ; 55-13-02. Samsun