Alaçam Mübadele Müzesi Samsun’un Alaçam ilçe merkezinde yer alan bugün Samsun Büyükşehir Belediyesi‘ne bağlı olarak hizmet veren aslen Osmanlı Dönemi’nde inşa edilen bir ibtidai mekteptir. Samsun Müzeleri içerisinde konsept olarak özel bir yere sahip olan yapı Avrupa standartlarında bir müzedir.
Müze Öncesi Yapı
İslam ülkelerinde ve özellikle Osmanlı Dönemi’nde çocuklara temel eğitimin verildiği okula, “mektep / sübyan mektebi” denilmekteydi. Abbâsîler döneminde “küttâb” olarak adlandırılan mekteplere Karahanlılar veya Selçuklu döneminde “sübyan mektebi” denildiği ve Osmanlı döneminde de bu ismin yaygın olarak kullanıldığı bilinmektedir.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı’na göre, Osmanlı Arşivi’nde bulunan iki belgeye göre, yapı, “ahalinin yardımıyla” “İbtidaî Mektebi” olarak inşa edilmiş ve 1894 (Hicri 1311) yılında resmi bir törenle hizmete açılmıştır. Aynı arşivde bulunan Hicri 27 Muharrem 1371 / Miladi 7 Haziran 1899 tarihli başka bir belge özetine göre, mektebe “Burhaniye” adı verilmiş ve “yeni usulle tedrisat yapılması için muallimler tayin edilmesi” konusu ele alınmıştır.
Yukarıdaki belgelere göre, yapının Sultan II. Abdülhamid Han Döneminde 1894 yılında inşa edildiği, 1899 yılı civarında yeni (Batılı) usule uygun eğitim kadrosunun oluşturulduğu söylenebilir. Aynı arşivde bulunan 19 Şaban 1332 (13 Temmuz 1914 M.) tarihli bir başka belge özetine göre, yapı muhtemelen inas / kız mektebine dönüşmüş olmalıdır.
1938 tarihli bir arşiv belgesinden Alaçam’daki mevcut hükümet konağının yanmış olduğu anlaşılmaktadır. Mektep girişi üzerindeki Latin harfleriyle yazılmış “Hükümet Konağı” tabelasının eski bir fotoğrafta görüldüğüne göre, mektep sonradan hükümet konağı olarak kullanılmıştır. Daha sonra Askerlik Şubesi, Alaçam Belediyesi hizmet binası ve Pratik Kız Sanat Okulu olarak kullanılan yapı, 1980’li yıllardan sonra atıl duruma gelmiştir. Bazı eski fotoğraflara göre, belirtilen işlev değişiklikleri sebebiyle yapılan bazı müdahalelerin, yapının orijinal görünümünün kısmen değişmesine yol açtığı; özellikle iç mekanlarda bazı değişiklikler yapıldığı anlaşılmaktadır. Orijinal haline uygun bir şekilde gerçekleştirilen restorasyon, yapının özgün mimari özelliklerine tekrar kavuşmasında başarılı olmuştur
Başlangıçta “Burhaniye İbtidaî Mektebi” olarak adlandırılan yapı, günümüzde, Samsun Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu Bölge Müdürlüğü tarafından 25.07.2003 tarihinde 740 sayılı karar ile tescil edilerek koruma altına alınmıştır. Samsun İl Özel İdaresi tarafından 2010-2012 yıllarını kapsayan kapsamlı bir restorasyon gerçekleştirilmiş olup, 16 Nisan 2012 tarihinden itibaren “Alaçam Mübadele Müzesi” olarak ziyarete açılmıştır.
Müze Konsepti
1923 Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi, Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’ye yapılan en önemli göçlerden biridir. Mübadele anlaşmasının sonucu olarak İstanbul, Gökçeada ve Bozcaada’da yaşayan Ortodoks Rumlar dışında, Anadolu ve Doğu Trakya’da yaşayan tüm Ortodoks Rumlar Yunanistan’a gönderildi. Ayrıca Batı Trakya dışında Yunanistan topraklarında yaşayan tüm Müslümanlar Türkiye’ye gönderildi.
Devlet İstatistik Enstitüsü verilerine göre, mübadele kararının sonucunda 1923 ile 1927 yılları arasında 456.720 Müslüman Yunanistan’dan Türkiye’ye gelmiş ve çoğunluğu Ekim 1923’te kurulan Mübadele İskan ve İmar Vekaleti tarafından önceden belirlenmiş köy ve şehirlere yerleştirilmiştir. Bu grubun içeriside ise Samsun bölgesine gönderilen 22668 mübadil sayısı resmi kayıtlara girmiştir. Dönem göze alındığında oldukça yüksek sayıdaki bu nüfusun kültürel etkilerini yansıtan bir müzenin yapılması oldukça kaçınılmaz olmuştur.
Mimari Özellikler
Yapının mimari özellikleri belirtilen inşa tarihiyle uyumlu bir şekilde tasarlanmıştır. Yapının mimarı hakkında herhangi bir belge veya bilgiye ulaşılamamıştır. İbtidaî mektebi olarak bir süre hizmet veren yapı, daha sonra farklı amaçlarla kullanılmıştır.
Çeşme Mahallesi’nde, Eski Şube Sokak üzerinde 166 ada 2 parselde bulunan yapı, güneyden kuzeye doğru hafifçe alçalan bir arazide konumlanmıştır. Yapının orijinal halinde arka tarafında bulunan küçük bir alanda teneffüs bahçesi/avlu olarak kullanılabilecek bir alan mevcuttu.
Mektebin duvarları iç ve dış mekânda sıvayla kaplı harman tuğlasıyla örülmüştür. Zemin ve birinci kat olmak üzere iki katlı olan yapı, Marsilya kiremitlerle kaplı kırma çatıyla örtülmüştür. Yapının ön cephesinde, göz alıcı bir düzen ve kesme taş işçiliği dikkat çeker.
Samsun İl Özel İdaresi, Koruma Uygulama ve Denetim Bürosu (KUDEB) tarafından 2010-2012 yıllarını kapsayan restorasyon çalışmalarında; zemin katta bulunan dükkân cepheleri eski haline getirilmiş, zemin katta yer alan batı girişindeki bozulmuş kapı ve pencereler aslına uygun olarak restore edilmiştir. Birinci katta sonradan eklenen oda bölmeleri kaldırılmış, tüm katlardaki kapı ve pencereler eski haline getirilmiş, tüm katlardaki tavan kaplamaları eski görünümlerine kavuşturulmuştur.
Birinci katta bulunan sonradan eklenen tuvalet yıkılmış, zemin katta ısıtma merkezi oluşturulmuş, tüm binaya radyatörlerle ısıtma sistemi kurulmuş, zemin katta modern standartlara uygun tuvalet yapılmış ve binaya güncel elektrik tesisatı döşenmiştir. Bu sayede tarihi yapının orijinal taşıyıcı sistemi ve mimari öğeleri korunmuş, mekân düzeni orijinal haline getirilmiş, bozulan mimari öğeler aslına uygun olarak yenilenmiş ve mekân, günümüz ihtiyaçlarına uygun şekilde restore edilmiştir.
Yapıya, kuzey (ön) ve batı cephe ortalarında bulunan iki kapıyla girilir. Her iki kapının da önünde küçük birer giriş holü bulunur. Zemin katta günümüzde; özgün halde dükkân olan birimler idari büro ve ziyaretçi salonu olarak hizmet vermektedir. Ön cepheye açılan bu iki dükkân ile bunların arasında kalan giriş holü ve arkadaki merdiven alanı asli yapısını koruduğundan restorasyonda bu kesimlerde herhangi bir değişiklik yapılmamıştır.
Kaynakça
BAYINDIR GOULARAS, G., (2012), “1923 Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Günümüzde Mübadil
Kimlik ve Kültürlerinin Yaşatılması“, Alternatif Politika, Cilt. 4, Sayı. 2, 129-146
BAYRAKTAR, M., S., (2023), “Alaçam Burhaniye İbtidaî Mektebi“, Sanat Tarihi Dergisi, 32/1, 313-335
