by samsuntarihiSamsun Acem Tekkesi İlkadım İlçesi, Hançerli Mahallesi’nde 100.Yıl Bulvarı üzerinde yer alan, yalnızca mimari bir değer olmasının dışında, Samsun’da yaşayan geniş etnik yapılaşmanın da simgelerinden bir tanesini oluşturmaktadır.
19 yy’ da Samsun’un mevcut popülasyonunda Ermeni, Rum, Amerikalı, İtalyan, Alman, İngiliz, Rus gibi birçok farklı etnikte ailelerin yaşadığı bilinmektedir. Özellikle tütün ticareti ile kullanılan liman, giderek Avrupa pazarına açılan bir kapı haline gelmiştir. Kozmopolit bir özellik gösteren Samsun’un bu yapısı İranlılar için de tercih edilen bir yaşam noktası haline gelmiştir. Öyle ki, 1888 yılında Osmanlı Devleti’nde İran sefaretine yapılan oturma izni başvurularının %7’lik dilimini Samsun oluşturmaktadır.
Sosyal Yaşantıda Acemler
Samsun’da yaşayan İranlı (Acem) tebaanın Samsun’daki sosyal yaşantı içerisinde, kahveci, bakkal, Karperdaz (Konsolos), tüccar ve tacir gibi farklı mesleklerle meşgul oldukları bilinmektedir.
Acem olarak isimlendirilen İranlılar ile ilgili bilgi ve paylaşımlar çoğunlukla kamusal süreçlerle ilgili işlemlerde takip edilebilmektedir. Kendilerini ifade edecekleri bir muhattap noktası, herhangi bir sorun yaşandığında irtibat noktasını olan şehbenderlik makamı olduğu görülmektedir. Şehbenderlik bulundukları devlet içerisindeki kendi vatandaşlarının ticari haklarını gözetmek amacıyla kurulan birimlerdir. Ayrıca ticaret elçisi olarak da isimlendirilen şehbender İranlılar tarafından Karperdaz olarak isimlendirmektedir. Samsun’daki Karperdaz ise o dönemde ticari faaliyetlerini sürdüren İranlı Yusuf Ağa olarak belirlenmiştir.
Samsun Acem Tekkesi
Samsun’da İranlılara yönelik dikkat çeken unsurlardan birisi ise yaşayan İranlı nüfusunun yoğunluğu sonucu Samsun’da bir Hüseyniye açılması talebidir. Başvuru ardından ilk aşamada bu istek uygun görülmese de binanın inşa edildiğine dair veriler bulunmaktadır.
İnşa edilen yapı İranlıların İbadet, konaklama ve sosyal etkinliklerine yönelik çalışmaların gerçekleştirilebileceği çok yönlü bir yapı özelliği taşır. 1925 yılında tekkelerin kapatılmasına yönelik gelen emir üzerine Trabzon’daki ve Samsun’daki kapanan Acem tekkelerinin bu sürece kadar işleyen bir yapıda olduğunu kanıtlamaktadır.
Yapının inşa tarihi ile ilgili kesin bir bilgi olmamakla birlikte 1850 tarihinde inşa edildiği tahmin edilmektedir. Yapının restorasyonu sırasında ortaya çıkarılan Osmanlıca levhada yapının tekke olarak kullanım gördüğü aktarılmaktadır.
Kot farkının bulunduğu zeminde yapı kırma çatılı, duvarları yığma tuğladan bodrum katı ile birlikte iki kat olarak inşa edilmiştir. Kare forma sahip yapının ön cephesinde çift taraflı, radyal bir merdiven yer almaktadır. İkisi bodrum katta diğeri ise merdivenlerden çıkılarak ulaşımı sağlanan ana giriş kapısı ile toplamda üç girişi bulunmaktadır. Söz konusu kapı, kemerli yapısı ve işlemesiyle ön plana çıkmaktadır. İç düzeninde kısa bir giriş alanı, mutfak, bir oda ve faaliyetlerin gerçekleştirildiği büyük salon yer almaktadır.
1925 yılı sonrasında çürümeye terk edilmiş ve mekruh biçimde olan yapı 2005 yılında gerçekleştirilen restorasyon sonrası İlkadım Belediyesi tarafından kullanıma açılmıştır. Yapının kullanımı ile ilgili bir dönem Türkiye Dışişleri Bakanlığı ile İran Devleti arasında uluslararası görüşmeler gerçekleştirilmiş. Kullanım kökenine yönelik İran Hükümeti yapının kendileri tarafından idame ettirilmesine için talepte bulunsa da böle bir izin çıkmamıştır.
Yazarın Notu
Ülkemiz genelinde kalıplaşmış bir uygulamaymışçasına söz konusu bina da ne yazık ki kafe ve müzikli etkinliklerin gerçekleştirildiği bir yapı olarak kullanılmaktadır. Tarihsel kökeni ve yapının kurulum aşamasında amaçlanan etkinlikler ile günümüzdeki kullanım amacı arasında anlamsız bir boşluk bulunmaktadır.
Özellikle Samsun Bölgesi’nde koruna gelmiş tarihi yapıların neredeyse tamamı için bu düzenlemeden bahsedilebilir. Bu durumda en azından, burgerci ya da banka şubesine dönüşmemiş bile dedirtmesi, bizleri buna da şükür dedirten bir kabullenişe sürüklemiştir.
Tavsiyem, Samsunda bir zamanlar varlık göstermiş olan ve sosyo-kültürel yapılanmasına katkıda bulunan diğer azınlıklar gibi İranlıların da yaşantılarına yönelik fotoğraf, belge ve yaşantılarına yönelik geleneksel eşyalarla müzeleştirilmesi olacaktır. Ancak bu da yapılamıyorsa en azından herhangi bir alanda müzeleştirme ya da sanat galerisi formunda kullanım görmesi Samsun’un az sayıdaki kültür sanat icrasının üretimi ve sergilenmesinin sağlandığı az sayıdaki yapıya bir artı olacağı kanaatindeyim.