by samsuntarihiSamsun Ermeni Kilisesi (Canik Surp Nigoğayos Ermeni Kilisesi) ile ilgili bu gün fiziki olarak hiçbir kalıntı bulunmamaktadır. Kiliseye ve kilisenin cemaatine yönelik bilgiler geçmiş dönem arşivlerden ve de görseller aracılığı ile sağlanabilmektedir.
Kilisenin inşa edildiği dönemde Samsun özelinde bulunan gayrimüslim vatandaş yoğunluğu ve bu vatandaşların toplumdaki yansımaları kaçınılmazdır. Öyle ki özellikle Osmanlı Dönemi’nde Tanzimat sonrası gayrimüslimlerin kamusal yapı inşa süreçlerini kolaylaştıran kararnamenin çıkması ile birlikte, Türkiye genelinde ibadethane ve okul gibi yapılarda artış yaşandığı görülmektedir.
Samsun Özelinde de Tanzimat sonrasıyla başlayıp Cumhuriyet dönemine kadarki olan süreç içerisinde Samsun merkezinde beş kilise ve birçok okul inşa edildiği kayıtlarda geçmektedir. Ancak yaşanan siyasi ve politik nedenlerden günümüze kadar yalnızca bir tanesi korunabilmiştir.
Dönemin kent yapılanmasında özellikle Ermeni kökenli vatandaşların yoğun olarak yaşadıkları Samsun’un Selahiye Mahallesi’nde inşa edilmiştir. Söz konusu dönemde Samsun’un ilçeleri de dikkate alındığında 161 kilise ve 215 adet rahip bulunduğu tespit edilmiştir. Bunun yanında cami sayısı ise yalnızca 61 adettir. Bu rakamlar Samsun’da yaşayan gayrimüslim nüfusunun boyutunu da gözler önüne sermektedir.
Kilisenin İnşası
Yıkılan kilise yapılarından birisi ise söz konusu olan Canik Surp Nigoğayos Ermeni Kilisesidir. 1840 yılında inşasına başlanan kilise 1849 yılında tamamlanmış olup, Ermeni Apostolik Klisesi’ne bağlıdır. 1871 yılında Trabzon Vilayet Salnamesinde Ermeni Kilisesi olarak bu eski yapı kayıtlarda geçmektedir. Söz konusu kilisenin ahşaptan ve oldukça harabe duruma gelmesi nedeniyle yıkıldığı ifa edilmektedir.
Samsun Merkez bölgesinde Ermenilere ait olan iki kiliseden birsi olan Canik Surp Nigoğayos Ermeni Kilisesi yıkılan ahşap kilisenin temelleri üzerine yapıldığı ve 1902 yılında planlandığına yönelik kayıtlar mevcuttur. Kilisenin hemen yanında ise kilise papazının ikamet ettiği yapının da bulunduğundan bahsedirlir.
Kilise dikdörtgen biçimli olup Dört basamaklı dışarı taşan kemerli bir çıkıntılı girişe sahiptir. 3 nefli kubbeli bir bazilikaya sahip yapının 47,2 metre uzunluğunda nateksi yer alır. Çan kuleleri ile bağlantılı narteksi 26 metre genişliğe ve 5,10 metre ene sahiptir. Eğimli bir alan üzerine inşa edilen yapı, sahil şeridinden rahatlıkla görülebilir büyüklüktedir. İlerleyen süreçte yapıya bir de mektep binası eklenmiştir.
Kilisenin Yıkılması
Yapı 1922 yılında Amerikan ve Yunan bombardımanı sonrası oldukça harabe duruma düşmüş ve yıkılma riski nedeniyle hükümet onayı ile kontrollü biçimde yıkılmıştır. Yaşanan zorunlu göçler sonucunda kent içerisindeki Ermeni nüfusunun sona ermesi, yeni bir kilise yapımına yönelik gayreti de ortadan kaldırmıştır.
Kilisenin yıkımı ardından bu gün hala mevcudiyetini koruyan ve hizmete devam eden 30 ağustos ilköğretim okulu inşa edilmiştir. Kilisenin hemen yanında ise kilise papazının ikamet ettiği yapı da bulunmaktaydı.
Samsun’un 20 yy başlarında çekilen kent fotoğraflarında bahsi geçen çokça kilse ve benzeri yapıların görüldüğü ve bu yapıların özellikle estetik anlayışında plastik uygulamaların çokça kullanıldığı sanatla bütünleşik oldukları anlaşılabilmektedir. Savaşlar ve sonrasında yaşanan siyasi süreçler ne yazık ki bu tip yapıların tamamıyla yok olmasına sebebiyet oluşturmuş ve bu gün bir biri içerisinde gömülü nefes alınamayan, plansız ve de estetikten yoksun bir kentleşmenin oluşmasına yol açmıştır.